پروکلسیتونین چیست؟ | در جستجوی عامل روشن‌کننده عفونت باکتریال

یکی از آرزوهای یک قرن اخیر کلینیسین‌ها، یک یافته‌ی آزمایشگاهی در دسترس و سریع، برای افتراق بین علل عفونی است تا بتوانند برای تجویز آنتی‌بیوتیک تصمیم بگیرند.

آنتی‌بیوتیک‌ها داروهایی هستند که در هنگام تجویز نادرست، علاوه بر ضرر فردی، با ایجاد گونه‌های مقاوم به کل جمعیت جهان آسیب می‌زنند.

آخرین آزمایشی که در ایران برای افتراق بین عفونت باکتریال و وایرال شایع شده، پروکلسیتونین است. پزشک‌های بسیاری به استناد پروکلسیتونین، عامل عفونت را باکتری در نظر می‌گیرند و آنتی‌بیوتیک شروع می‌کنند.

پروکلسیتونین دقیقاً چیست و آیا واقعاً می‌تواند باعث افتراق بین ویروس و باکتری و به شکل کلی بین التهاب به خاطر عفونت باکتریال و سایر علل التهاب بشود؟

پروکلسیتونین، پیش‌ساز کلسیتونین است. همان هورمونی که همیشه در متابولیسم کلسیم آن را نادیده می‌گیریم. پس محل اصلی ساخت پروکلسیتونین در غده تیروئید است. در حالت غیر التهابی، فقط در همین تیروئید ساخته شده و به جریان خون نیز راه پیدا نمی‌کند. معمولاً در همان غده تبدیل به کلسیتونین شده و فقط کلسیتونین به جریان خون می‌آید.

حالا وقتی یک عفونت باکتریال وجود داشته باشد، تقریباً تمامی بافت‌ها پروکلسیتونین می‌سازند و این ماده به جریان خون می‌آید. پس حتی در کسی که تیروئیدکتومی شده، پروکلسیتونین در خون زیاد می‌شود. به نظر می‌رسد محرک تولید پروکلسیتونین، سموم باکتریایی مثل اندوتوکسین و برخی از سایتوکاین‌ها مثل tumor necrosis factor alpha (TNF-alpha) هستند.

اما بر خلاف عفونت‌های باکتریایی، در عفونت‌های ویروسی معمولاً این اتفاق نمی‌افتد. به نظر می‌رسد به خاطر تولید اینترفرون گاما در عفونت‌های ویروسی، تولید TNF-alpha مهار می‌شود.

اما این‌گونه نیست که همه‌ی عفونت‌های باکتریایی منجر به افزایش پروکلسیتونین شوند و در هیچ عفونت ویروسی‌ای پروکلسیتونین بالا نرود. برخی از انگل‌ها (مثل مالاریا)، برخی از قارچ‌ها مثل (نوموسیستیس و کاندیدا)، برخی از ویروس‌ها مثل کووید-۱۹ نیز باعث افزایش پروکلسیتونین می‌شوند.

شرایط التهابی غیرعفونی نیز وجود دارد که باعث افزایش پروکلسیتونین می‌شود. مثلاً سوختگی، جراحی، تروما، پانکراتیت، شوک یا نارسایی کلیه، از علل دیگر افزایش آن هستند.

پروکلسیتونین ظرف ۲ تا ۴ ساعت می‌تواند افزایش پیدا کند. از این لحاظ نسبت به بقیه‌ی مارکرهای التهابی مثل CRP ارجح است. CRP حدود ۱۸ ساعت زمان می‌برد که افزایش پیدا کند. اما این را هم در نظر بگیریم که تقریباً هیچ بیماری که لحظه‌ی شروع التهاب به پیش ما نمی‌آید. یعنی عملاً این زمان شروع افزایش، مزیت واقعی نیست.

هر چند نیمه عمر می‌تواند مزیت باشد. با برطرف شدن التهاب، میزان پروکلسیتونین هر یک تا یک و نیم روز، حدود ۵۰ درصد کم می‌شود. هر چند از این نظر نیز نمی‌توانیم بگوییم چندان با CRP متفاوت است.

سؤال اصلی همان است: آیا پروکلسیتونین نسبت به بقیه‌ی نشانه‌های التهاب مثل افزایش WBC، افزایش ESR و افزایش CRP برای عفونت باکتریایی اختصاصی‌تر است؟

بله؛ اختصاصی‌تر است. اما اختصاصی‌تر بودن به این معنا نیست که لزوماً می‌تواند باعث افتراق شود.

قابل درک است که دلمان می‌خواهد یک تست بدون دردسر داشته باشیم که جواب را به شکل بله یا خیر مشخص بکند.

اما برای تفسیر پروکلسیتونین نیز همانند سایر تست‌ها، باید pre-test probability را در نظر بگیریم.

اگر pre-test probability زیاد باشد، یک تست منفی لزوماً ردکننده نیست و اگر pre-test probability کم باشد، یک تست مثبت لزوماً تشخیص‌دهنده نیست. این موضوعی است که در درس‌های بعدی به آن می‌پردازیم.

اگر می‌خواهید در مورد pre-test probability بیشتر بدانید، می‌توانید مطلب احتمال یک بیماری پیش و پس از انجام تست تشخیصی را هم بخوانید.