قهرمان شوکت لب‌ها را با زبان لیسید: «آلو به من می‌سازد، برای صفرا خوب است. (دستی به پیراهن زرد درخشان کشید) من صفرا دارم، (گویی امتیازی ویژه را به رخ می‌کشید) بس که دنبه خورده‌ام. می‌گذاشتم لای نان و فلفل – نمک می‌زدم.»
خانه ادریسی‌ها | غزاله علیزاده
این پاراگراف از کتاب خانه ادریسی‌ها از غزاله علیزاده بهانه‌ی خوبی برای شروع درس عوامل ایجادکننده سنگ صفرا است. می‌خواهیم کمی در مورد عوامل مستعدکننده (ریسک فاکتورهای) سنگ کیسه صفرا حرف بزنیم.
آیا همان‌طور است که شوکت می‌گوید؟ دنبه و به شکل کلی چربی باعث میشود سنگ کیسه صفرا بگیریم؟
در ادامه این موضوع را توضیح می‌دهیم.
فراموش نکنیم که سنگ کیسه صفرا شیوع بالایی دارد. سنگ صفراوی حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از جمعیت افراد بالغ را درگیر می‌کند. پس با این بیماری، به احتمال خیلی زیاد مواجه می‌شویم – مگر طبابت نکنیم.
آنچه در ادامه می‌خوانید
مقدمه
برای درک بهتر ریسک فاکتورهای سنگ کیسه صفرا ابتدا بهتر است از محتویات ترشحات صفراوی شروع کنیم.
این ترشحات که توسط هپاتوسیت‌ها تولید شده و نهایتاً به درون مجاری صفراوی ترشح میشود، از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که هر کدام وظایف را بر عهده دارند:
- اسید و نمک‌های صفراوی (۷۰ درصد)،
- کلسترول (۱۰ درصد)،
- فسفولیپید‌های صفراوی،
- بیلی روبین (۱ درصد)،
- و مواد معدنی مانند یون کلسیم.
صفرا به صورت کلی دو وظیفه مهم در بدن ما دارد:
اول اینکه صفرا با کمک اسید های صفراوی می‌تواند نقش مهمی در هضم ذرات چربی داشته باشد.
فسفولیپید‌های صفراوی و همچنین اسید‌های صفراوی از دو بخش آب‌دوست و آب‌گریز تشکیل شده‌اند. همین ویژگی باعث میشود حلالیت کلسترول در مایع صفراوی بیشتر شود و در ادامه در روده کوچک، باعث میشود ذرات بزرگ چربی به قطرات کوچکتری تقسیم شوند و سطح تماس‌شان با آنزیم‌ها افزایش یابد.
کاربرد دوم صفرا در بدن، دفع برخی از متابولیت‌های اضافی مثل بیلی روبین و کلسترول‌های اضافی است.
در نتیجه هر عاملی که باعث افزایش کلسترول خون و یا افزایش بیلی روبین شود می‌تواند کمکی به تشکیل سنگ صفراوی نیز باشد، گرچه این عامل کافی و لازم نیست.
انواع سنگ کیسه صفرا
سنگ کیسه صفرا به دو دسته کلسترولی و پیگمنتی (رنگ‌دانه‌ای) تقسیم میشود.
سنگ‌های کلسترولی از بیش از ۵۰٪ درصد کلسترول به اضافه نمک‌های کلسیم، رنگدانه‌های صفرا، پروتئین و اسید‌های چرب تشکیل شده‌اند.
در سنگ‌های پیگمنتی درصد کلسترول کمتر از ۲۰ است و این نوع سنگ به صورت اولیه از تجمع نمک کلسیم به همراه بیلی روبین تشکیل میشود.
از تشخیص نوع سنگ می‌توانیم به منشأ این سنگ نیز دست پیدا کنیم.
علت ایجاد سنگ کیسه صفرا
دانستن مسیر‌هایی که باعث یک مشکل می‌شوند در درک و یادگیری بهتر ریسک فاکتورهای آن بیماری نقش به سزایی دارد؛ پس ابتدا از شرایط کلی که باعث سنگ کیسه صفرا میشود شروع می‌کنیم.
در ایجاد سنگ کیسه صفرا شرایطی لازم است که برای ایجاد هر کدام از این شرایط، ریسک فاکتورهای مختلفی دخیل هستند.
این شرایط لازم هستند اما به هیچ عنوان برای ایجاد سنگ، کافی نیستند.
عواملی را که می‌توانند باعث ایجاد محیط مناسب تشکیل سنگ کیسه صفرا شوند، می‌توان در سه گروه کلی‌تر قرار داد:
- بالا رفتن غلظت کلسترول در کیسه صفرا
- nucleation (هسته‌زایی)
- کاهش حرکت کیسه صفرا
nucleation یا هسته‌زایی فرایندی است که در آن در یک مایع فرا اشباع، آن ماده دور یک ماده‌ی دیگر به اسم بستر، ایجاد کریستال می‌کند. شبیه به این که یک نخ در آب و شکر گذاشته و سپس نبات تشکیل میشود.
وجود هر یک از شرایط بالا به تنهایی معمولاً نمی‌تواند موجب سنگ کیسه صفرا بشود و نیاز داریم که شرایط با هم هم‌زمانی داشته باشند.
به عنوان مثال ما اگر افزایش هسته‌زایی را داشته باشیم الزاماً نمی‌تواند دلیلی برای ایجاد سنگ کیسه صفرا باشد؛ چون صفرا در حالت نرمال به صورت متناوب تخلیه میشود و زمانی برای بزرگتر شدن کریستال باقی نمی‌ماند.
عوامل مستعدکننده سنگ کیسه صفرا
جدول زیر که اقتباسی از آپتودیت است، این عوامل را به شکل کلی نوشته است.
البته که خواندن پشت سر هم این عوامل، چندان کمک‌کننده نیست و قرار نیست به خاطر بماند.
در ادامه برخی را بیشتر توضیح می‌دهیم تا علت‌ها بهتر مشخص شود. درک مسیر پاتولوژیک هر یک از ریسک فاکتور‌ها در به‌خاطر‌سپاری آن‌ها نقش به‌سزایی دارد.
افزایش کلسترول
یک بار دیگر به ترکیب صفرا نگاه کنید. میزان هر کدام مهم است. قرار نیست مثلاً بیلی‌روبین از یک درصد به ده درصد برسد. این مشکل ساز است و سنگ صفراوی ایجاد می‌کند. کلسترول نیز همین‌طور است.
افزایش کلسترول ترشح‌شده با فوق اشباع کردن محیط می‌تواند باعث ایجاد هسته اولیه سنگ کیسه صفرا شود.
برخی دیگر از ریسک فاکتورهای فوق نیز از طریق همین موضوع اثر می‌گذارند. مثلاً برخی از داروها یا بارداری منجر به افزایش ترشح کلسترول می‌شوند. اثر بارداری در این‌جا از طریق استروژن است.
کاهش وزن شدید هم با افزایش متابولیسم چربی می‌تواند باعث افزایش ترشح کلسترول شود.
کاهش حرکات کیسه صفرا
یکی دیگر از شروط لازم برای ایجاد سنگ، کاهش حرکات طبیعی کیسه صفرا است. عوامل متعددی هستند که می‌توانند از این طریق روی تشکیل سنگ تأثیر بگذارند:
- تغذیه وریدی: مثلاً در بیمارانی که به مدت طولانی در بخش‌های ویژه بستری هستند. هنگام تغذیه وریدی، هورمون‌هایی را که دستگاه گوارش ترشح می‌کند، از دست می‌دهیم. یکی از آن‌ها کوله‌سیستوکینین است که باعث انقباض کیسه صفرا میشود.
- رژیم فستینگ (fasting): باز هم اتفاق مشابه فوق می‌افتد و کیسه صفرا حرکت نخواهد داشت.
- بارداری: پروژسترون به صورت کلی حرکات کیسه صفرا را کمتر می‌کند. به همین دلیل هم هست که جنس مؤنث استعداد بالاتری برای ایجاد سنگ کیسه صفرا دارند.
- داروها: به عنوان مثال داروی اکترئوتاید می‌تواند باعث کاهش حرکات و در نتیجه افزایش غیر‌طبیعی غلظت صفرا شود.
بیماری‌های مرتبط
برخی بیماری‌ها هستند که با ایجاد اختلال به شکل‌های مختلف می‌توانند باعث ایجاد سنگ کیسه صفرا بشوند:
- همولیز مزمن: نوع سنگی که در همولیز مزمن ایجاد میشود معمولا از نوع پیگمنته است. دلیلش هم افزایش میزان بیلی‌روبین در صفراست.
- سیروز کبدی: مشکلات کبدی با تغییر محتوای صفرا می‌توانند باعث مشکلات صفراوی شود.
- عفونت مزمن مجاری صفراوی: عفونت مجرای صفراوی و همچنین برخی از بیماری‌های انگلی می‌توانند تخلیه صفرا به دوازدهه را مختل کرده و شرایط لازم برای تشکیل سنگ را فراهم کند.
- بیماری‌های ایلئوم و بای‌پس ایلیوم: بیماری‌هایی که با درگیری قسمت انتهایی ایلئوم همراه است (مثل کرون) می‌توانند جذب نمک‌های صفراوی را مختل کنند. با کاهش جذب آن‌ها چرخه‌ی انتروهپاتیک مختل شده و میزان این نمک‌ها در صفرا کاهش می‌یاید که می‌تواند شانس ایجاد سنگ را زیادتر کند.
تمرین درس
۱) منظور از 4F در هنگام صحبت از ریسک فاکتورهای سنگ کیسه صفرا چیست؟
۲) ریسک فاکتورهای آخرین بیماری را که با این مشکل دیده‌اید، با گفتن شرح حال بیماری او، بنویسید.
برای امتیاز دهی به این مطلب، لطفا وارد شوید: برای ورود کلیک کنید
