آزمایش CH50 و اندازه گیری سطح C3 و C4 | سیستم کمپلمان

سنجش سطوح پروتئین‌های مسیر کمپلمان یا عملکرد آن در بالین کاربردهای زیادی دارد و بحثی بسیار مفصل و فوق تخصصی است.

در این نوشته قصد نداریم به صورت جزئی، همه‌ی ابعاد آن را بررسی کنیم. برای همین با این پیش‌فرض ذهنی ادامه‌ی متن را بخوانید که برخی از مسائل ساده‌سازی یا حذف شده است. اما تلاشمان هم این بوده که گرفتار ساده‌سازی بیش از حد نشویم. موضوعی که در تمام دروس مدرسه پزشکی رعایت می‌شود.

مثلاً در این نوشته صحبتی از مسیر لکتین نمی‌شود چرا که اختلالات آن کاربرد کمتری برای ما دارد و بحثی فوق‌تخصصی است. اما از این کلمه‌ی فوق تخصصی سوء استفاده نکنیم. بسیار دیده می‌شود که دانشجویان و دستیاران به بهانه فوق تخصصی بودن، از زیر بار یادگیری عمیق و درک یک موضوع فرار می‌کنند.

مرزهای ظریفی این‌جا وجود دارد که تلاش می‌کنیم در مدرسه پزشکی رعایت کنیم.

به بحث کمپلمان برگردیم.

می‌توانیم سیستم کمپلمان را به دو شکل ارزیابی کنیم:

• اندازه‌گیری سطح خونی پروتئین‌های کمپلمان به صورت کمی مانند هر پروتئین دیگری که سطحش در بدن اندازه‌گیری می‌شود: مثلاً اندازه‌گیری C3 یا C4.

• ارزیابی عملکرد سیستم کمپلمان به صورت کیفی که با سنجیدن Total hemolytic complement (THC) یا همان CH50 انجام می‌شود.

در ادامه به این نحوه انجام و تفسیر این تست‌ها خواهیم پرداخت. امیدواریم درس‌های قبلی «روماتولوژی و آزمایشگاه» را مطالعه کرده باشید؛ زیرا برای درک این درس نیاز هستند.

آزمایش CH50

در تست CH50، بر روی گلبول‌های قرمز گوسفند، آنتی‌بادی ضد گلبول قرمز (از نوع IgM) ساخته‌ی خرگوش ریخته می‌شود. با این‌کار IgM خرگوش به RBC گوسفند متصل می‌شود، درنتیجه یک antibody-coated RBC داریم. با این کار در واقع شرایط را برای فعال شدن کمپلمان توسط کمپلکس ایمنی فراهم کرده‌ایم.

حتماً به خاطر دارید که کمپلکس آنتی‌بادی – آنتی‌ژن، مسیر کلاسیک کمپلمان را شروع می‌کند، بنابراین آزمایش CH50 عملکرد مسیر کلاسیک را می‌سنجد.

حال سرم فرد مورد آزمایش را بر روی این ترکیب (RBC گوسفندی که IgM خرگوشی به آن متصل است) اضافه می‌کنند و میزان لیز گلبول قرمز را ارزیابی می‌کنند.

سپس یک عدد برای CH50 گزارش می‌شود، مثلاً ۲۰۰ واحد در میلی‌لیتر.

این عدد به چه معناست؟

به نام تست دقت کنید. CH50 یعنی complement hemolysis activity 50%. به عبارتی CH50 برابر با ۲۰۰ به این معنی است که سرم فرد می‌تواند، در رقت (dilution) ۱ به ۲۰۰، پنجاه درصد گلبول‌های قرمز گوسفند را لیز کند.

به عبارت دیگر، حتی اگر به میزان ۱ به ۲۰۰ رقیق کنیم، آن‌قدر پروتئین مسیر کمپلمان در سرم این فرد وجود دارد که باز هم بتواند پنجاه درصد از گلبول‌های قرمز را لیز کند.

میزان طبیعی CH50 در بازه ۱۵۰ تا ۲۵۰ واحد در میلی‌لیتر است. یعنی در شرایط میزان و عملکرد طبیعی مسیر کلاسیک کمپلمان و مسیر انتهایی مشترک برای تشکیل membrane attack complex (از C5 تا C9)، سرم فرد باید بتواند در رقتی بین ۱ به ۱۵۰ تا ۱ به ۲۵۰، میزان ۵۰٪ گلبول‌های قرمز گوسفند را لیز کند.

همان‌طور که حدس می‌زنید اگر جواب این تست غیرطبیعی باشد، نمی‌توان جزء با میزان یا عملکرد غیر طبیعی را مشخص کرد. در واقع CH50 فقط به عنوان تست غربالگری یا screening مسیر کمپلمان کاربرد دارد. اگر هر کدام از اجزاء مسیر کلاسیک و یا اجزاء MAC مشکلی داشته باشند، این تست غیر طبیعی است.

اگر میزان CH50 آن طبیعی باشد، یعنی کل اجزاء کمپلمان، از C1 تا C9 طبیعی است و نقصی در این سیستم نیست.

اگر میزان CH50 پایین باشد، یعنی برای لیز ۵۰٪ گلبول‌های قرمز به میزان بیشتری از سرم فرد که میزان کمپلمان بیشتر در خود دارد نیاز است. پس غلظت اولیه کمپلمان در سرم او کم بوده است.

در چه صورتی CH50 کم می‌شود؟

• ممکن است یکی از اجزاء کمپلمان به دلیل نقص ژنتیکی، میزانش کم باشد.
• ممکن است در جایی از بدن اجزاء کمپلمان در حال مصرف باشند و سطح‌شان کاهش پیدا کند.
• خطای آزمایشگاهی نیز مثل همیشه، یک متهم است.
• هم‌چنین فعال شدن به وسیله آنتی‌بادی‌هایی که در دمای پایین فعال می‌شوند (cold activation) هم می‌تواند باعث کاهش سطح کمپلمان شود.

در بیماری‌های روماتولوژی به دنبال این هستیم که ببینیم آیا فرایندی وجود دارد (مثلاً وجود اتوآنتی‌بادی) که کمپلمان مصرف ‌شود یا نه.

البته مصرف کمپلمان باید به حدی زیاد باشد که از میزان تولید آن در کبد فراتر برود تا سطح آن در خون کاهش یابد.

یک نکته‌ی کمک‌کننده این است که اگر دیدیم میزان CH50 به طرز چشم‌گیری کاهش یافته و حتی نزدیک به صفر است، بسیار به نفع کاهش ژنتیکی و یا خطای آزمایشگاهی است.

در هنگام مصرف معمولاً به این میزان کاهش پیدا نمی‌کند. در زمانی که کمپلمان مصرف می‌شود، به دلیل اینکه توسط کبد جبران می‌شود، سطحش کاهش می‌یابد ولی نه چندان چشم‌گیر.

حال اگر CH50 افزایش یافته باشد، مثلاً میزانش ۴۰۰ واحد در میلی‌لیتر، یعنی آنقدر سطح کمپلمان بالاست که حتی اگر سرم فرد را به میزان ۱ به ۴۰۰ هم رقیق کنیم، ۵۰٪ از RBCهای گوسفند را از بین می‌برد.

هنگام التهاب، سطح کمپلمان به عنوان یک واکنش‌دهنده‌ی فاز حاد مثبت، افزایش می‌یابد، درنتیجه انتظار داریم میزان CH50 هم افزایش پیدا کند.

بالا بودن CH50 از نظر بالینی اهمیت چندانی ندارد. برعکس پایین بودنش بسیار مهم است.

اندازه‌گیری سطح C3 و C4 و الگو‌های تغییر

حتماً شکل زیر را که در نوشته‌ی قبلی هم بود، دیده‌اید. بهتر است ابتدا آن را سریع مرور کنیم:

حال بیایید به سؤالات زیر پاسخ بدهیم:

از بین C3 و C4 کدام یک در هر سه مسیر کمپلمان استفاده می‌شود؟

برای دیدن جواب ضربه بزنید/کلیک کنید.

واضح است که C3. اصلاً هدف هر سه مسیر ابتدایی کمپلمان، ساخت C3 convertase است برای شکستن C3.

در کدام مسیر C4 به کار می‌رفت و شکسته می‌شد؟

برای دیدن جواب ضربه بزنید/کلیک کنید.

در مسیر کلاسیک بود که قیچی C1s می‌آمد و C2 و C4 را می‌شکست برای تولید C3 convertase.

پس C3 در هر سه مسیر استفاده می‌شود و C4 فقط در مسیر کلاسیک.

این که می‌گوییم C4 «فقط» در مسیر کلاسیک استفاده می‌شود، به این دلیل است که مصرف کمپلمان در سیستم لکتین معمولاً آن‌قدری نیست که به کمتر از میزان طبیعی برسد.

حالا فرض کنید که فردی هم C3 پایین دارد و C4 پایین. کدام مسیر کمپلمان فعال است؟

مسیر کلاسیک.

اگر C3 پایین ولی C4 طبیعی باشد چه؟

تمرین درس

دیدیم که در لوپوس هر سه الگوی کاهش C3 و C4 دیده می‌شد. به عنوان تمرین سعی کنید با جستجو در منابع معتبر، تغییرات C3 و C4 را در هر یک از بیماری‌هایی که در جدول بالا آورده شده است پیدا کرده و این‌جا بنویسید.

---

ترتیبی که مدرسه‌ پزشکی برای مطالعه‌ی مجموعه درس‌ «روماتولوژی و آزمایشگاه» پیشنهاد می‌دهد، به صورت زیر است:

برای امتیاز دهی به این مطلب، لطفا وارد شوید: برای ورود کلیک کنید