اغراق نیست که بگوییم دو عدد از پرکاربردترین پیشوندها در پزشکی هایپر (هیپر) و هایپو (هیپو) هستند. در این درس کوتاه به معنای هایپو و هایپر در پزشکی و تفاوت آن‌ها می‌پردازیم.
تعریف هایپر در دیکشنری دورلند (Dorland’s Illustrated Medical Dictionary) این‌گونه است:
Hyper-
[Gr. hyper above] a prefix meaning above, beyond, more than normal, or excessive
[از ریشهٔ یونانی] یک پیشوند به معنای بالا، فرا، بیش از میزان مجاز و زیادی از حد است.
سپس از hyperabsorption شروع کرده و به hypervolemia و hypervolia ختم می‌شود.
برای هایپو نیز چنین تعریفی را نوشته است:
Hyp(o)-
[Gr. hypo under] a prefix signifying beneath, under, below normal, or deficient.
[از ریشهٔ یونانی] یک پیشوند که نشان‌دهنده‌ی پایین بودن، زیر یک چیزی بودن، کمتر بودن، یا کم داشتن از یک چیزی است.
البته هایپو یک معنی نیز در شیمی دارد. در آن‌جا به ترکیبی از نمک یا اسید یک ماده اشاره می‌کند که کمترین اکسیژن را دارد. مثلاً سدیم هایپوکلریت (sodium hypochlorite). این معنای هایپو در این نوشته مد نظر ما نیست.
سپس از hypoacidity شروع کرده و به hypoxyphilia ختم می‌شود.
سیزده صفحه در نسخه چاپی سی و دومین ویرایش دیکشنری دورلند، فقط به کلماتی اختصاص دارد که با هایپر شروع می‌شوند و البته ده صفحه‌ی پس از آن نیز، به پیشوند هایپو اختصاص دارد.
همین میزان کلمه کافی است که بدانیم باید با این پیشوندها، به خوبی آشنا باشیم.
در ادامه با چند کاربرد پیشوند هایپر و هایپو آشنا خواهیم شد. کاربردها به این تعداد محدود نیست و بسیار بیشتر است. نمونه‌های زیر صرفاً جهت آشنایی آورده شده است:
- میزان بیش از حد طبیعی یا کمتر از حد طبیعی یک ماده در یک محل
- در خون
- مثلاً هایپرکلسمی (hypercalcemia) یعنی کلسیم زیادی در خون یا هایپرگلایسمی (hyperglycemia) یعنی گلوکز بیش از حد در خون
- هایپوکلسمی یعنی کلسیم کم در خون یا هایپوگلایسمی یعنی قند خون کم
- در ادرار
- مثلاً هایپرکلسیوری (hypercalciuria) یعنی کلسیم زیادی در ادرار
- هایپوکلسیوری یعنی کلسیم کم در ادرار
- در خون
- حرکت بیش از حد یا کمتر از حد مورد انتظار
- مثلاً hyperextension (هاپیر اکستنشن) یا hyperflexion (هایپر فلکشن)
- هایپوداینامیک (hypodynamic) یعنی حرکت یا قدرت کمتر از مورد انتظار
- تعداد بیشتر یا کمتر از میزان مورد انتظار
- هایپرپلازی (hyperplasia) یعنی تعداد زیادتر از حد انتظار سلول در یک بافت به علت تقسیم سلولی
- هایپوسلولار (hypocellular) یعنی تعداد سلول کمتر از مورد انتظار مثلاً hypocellular bone marrow یعنی سلولاریتی (میزان سلول‌های) مغز استخوان پایین است.
- عملکرد بیش از حد یا کم‌کاری یک عضو
- هایپرهیدروز (hyperhidrosis) یعنی عرق کردن بیش از حد و هایپوهیدروز یعنی کم و ناکافی عرق کردن
- هایپرتیروئیدی یعنی پرکاری بیش از حد غده و هایپوتیروئیدی یعنی کم‌کاری غده تیروئید
- محل یا لایه‌های یک قسمت
- هایپودرم (hypodermis) یعنی لایه زیر درم
- هایپوگاستر یعنی قسمت تحتانی شکم.
دقت کنیم که لزوماً هر کلمه‌ای که هایپر یا هایپو دارد، با آن یکی پیشوند به کار برده نمی‌شود.
مثلاً درست است که هایپر آدسترونیسم و هایپو آلدسترونیسم داریم؛ اما هاپیوگاستر (hypogastrium) داریم و هاپیرگاستر (hypergastrium) نداریم و به جایش اپی گاستر گفته می‌شود.
هایپر اکیوت (فوق حاد یا hyperacute) داریم ولی هایپو اکیوت (hypo-acute) رایج نیست و به جایش subacute یا تحت حاد گفته می‌شود.
تغییر تلفظ از هیپر به هایپر و هیپو به هایپو
تا چند دهه پیش، به جز چند دانشگاه، سلطه‌ی تلفظ‌های فرانسوی و آلمانی در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشورمان وجود داشت.
در سال‌های اخیر، شاهد تغییر تلفظ از هیپر به هایپر و از هیپو به هایپو در عمده قسمت‌های کشور بوده‌ایم. احتمالاً این تغییر تلفظ، پس از ترویج اینترنت و دیدن فراوان ویدیوهای پزشکی به زبان انگلیسی بوده است.
تلفظ‌های پزشکی در کشور ما در حال طی کردن یک دوره‌ی گذار از فرانسوی و آلمانی به انگلیسی هستند.
به نظر می‌رسد که امروزه تلفظ هایپرکالمی از هیپرکالمی رایج‌تر است و هایپوناترمی از هیپوناترمی شایع‌تر است.
دقت کنید که بحث این نیست که کدام درست است. بحث رایج‌تر بودن و راحت‌تر بودن افراد با کلماتی هست که از زبانی دیگر به زبان فارسی وارد شده‌اند.
ما در مدرسه پزشکی، عمدتاً Hyper را با تلفظ هایپر و Hypo را به شکل هایپو خواهیم نوشت.
به نظرمان، هایپر و هایپو نسبت به هیپر و هیپو، به خاطر مصوت کشیده‌ی آ که به صامت ی رسیده و زمان مورد نیاز برای تلفظ را طولانی‌تر می‌کند، راحت‌تر قابل افتراق هستند و بهتر شنیده می‌شوند.
پیام درس
دو عدد از پرکاربردترین پیشوندها در پزشکی هایپر (هیپر) و هایپو (هیپو) هستند. هایپر به معنای بالاتر، فراتر، بیشتر و بیش از حد است. هایپو به معنای پایین‌تر، زیرتر، کمتر و کمتر از میزان مورد انتظار است.
