فیلاکسی چیست؟ معنی آنافیلاکسی،‌ پروفیلاکسی و تاکی فیلاکسی

ممکن است شما هم بعد از آشنایی با کاربرد سه واژه آنافیلاکسی (anaphylaxis)، پروفیلاکسی (prophylaxis) و تاکی‌فیلاکسی (tachyphylaxis)، به ارتباط معانی‌شان فکر کرده باشید و این سؤال در ذهن‌تان شکل گرفته باشد که وجه اشتراک این سه واژه و معنی ریشه آن‌ها (phylaxis-) چیست.

در این نوشته قصد داریم با تحلیل معانی این سه اصطلاح، مفهوم ریشه (root) فیلاکسی را بررسی کنیم.

پیشوندهای «آنا»، «پرو» و «تاکی»

پیشوند «-ana»: این پیشوند یونانی به معنای «بالا»، «شدید» و یا «دوباره» است. زمانی که با «phylaxis» ترکیب می‌شود، مفهوم «دفاع بیش از حد» یا «واکنش بیش از حد» را تداعی می‌کند.

البته کتاب اصول طب داخلی هریسون با اشاره به داستان Charles Richet و Paul Portier، پیشوند «-ana» را معادل «-anti» و «ضد» در نظر می‌گیرد؛ چرا که واکسیناسیون سگ‌ها در فرآیند آزمایش، به جای ایمنی‌زایی منجر به مرگ سگ‌ها شد. بر این اساس، ترکیب «آنا + فیلاکسی»، «ضدمحافظت» نیز معنا می‌شود.

پیشوند «-pro»: این پیشوند نیز یونانی بوده و به معنای «پیش»، «قبل» یا «در مقابل» است. ترکیب آن با «phylaxis» به معنای «دفاع پیشگیرانه» یا «پیشگیری از بیماری» است.

پیشوند «-tachy»: پیشوند یونانی «tachy-» به معنای «سریع» است. آن را از تاکیکاردی می‌شناسیم که به معنای ضربان قلب سریع است. در ترکیب تاکی با «phylaxis»، این واژه به معنای « ایجاد محافظت سریع» است.

دقت کنیم که این‌جا از آن‌چه در برابر آن محافظت می‌شود، نمی‌گوییم. مثلاً ممکن است بدن در برابر یک پاتوژن به دفاع بایستد یا در برابر یک دارو. مهم این نیست که در برابر یک چیزی، یا پیشاپیش به دفاع برمی‌خیزیم (پروفیلاکسی) یا سریعاً دفاع می‌کنیم (تاکی‌فیلاکسی).

ریشه «فیلاکسی»

حالا مفهوم ریشه «phylaxis-» را راحت‌تر می‌توانیم درک کنیم. این ریشه که منشأ و مبدأ آن به زبان یونانی برمی‌گردد به معنی «ایمن‌سازی» (immunization)، «محافظت» و «دفاع» است.

بر این اساس مروری داشته باشیم بر تعریف سه اصطلاح مورد نظرمان.

قبل از این‌که به تعاریف وارد بشویم، همان ماجرای تفاوت تلفظ‌های فرانسوی و انگلیسی را توضیح بدهیم. ما معمولاً در بیمارستان واژه‌های فرانسوی آنافیلاکسی و پروفیلاکسی و تاکی‌فیلاکسی می‌شنویم. شنیدن واژه‌های انگلیسی آنافیلاکسیس و پروفیلاکسیس و تاکی‌فیلاکسیس رایج نیست. در هیچ کدام «س» آخر کلمه وجود ندارد و تلفظ آنافیلاکسیس غیرآشنا است. در فرانسوی به جای anaphylaxis کلمه anaphylaxie را داریم و تلفظ آن آنافیلاکسی خواهد بود. برای باقی نیز همین‌طور است.

۱. آنافیلاکسی (Anaphylaxis):

بر اساس تعریف دیکشنری دورلند (Dorland’s Medical Dictionary)، آنافیلاکسی تحت عنوان واکنش ازدیاد حساسیت نوع ۱ (type I hypersensitivity) دسته‌بندی می‌شود.

این وضعیت شامل واکنش‌های سریع سیستم ایمنی بدن به آنتی‌ژن‌هایی است که بدن آن‌ها را به عنوان تهدید شناسایی می‌کند.

در این شرایط، بدن به جای ایجاد ایمنی (phylaxis-)، دچار واکنش بیش از حد به ماده آلرژن می‌شود.

برای نشان دادن این وضعیت از پیشوند آنا استفاده می‌کنیم.

قبل از این‌که ادامه را بخوانید، چند کلمه با پیشوند آنا در پزشکی را به یاد بیاورید.

آنا چندین معنی دارد.

معنی آنا در آناستوموز (anastomosis) با آناپلاستیک (anaplastic) یکی نیست. در آنافیلاکسی می‌توانیم معنای آنا را نزدیک‌تر به آناپلاستیک در نظر بگیریم. در آناپلاستیک و آنافیلاکسی، اتفاق نهایی بر خلاف آن‌چه که باید می‌شد، است. برخلاف دفاع و بر خلاف تمایز و شباهت به سلول اولیه (پلاستی). انگار یک مسیر را برعکس (backward, against) رفته است.

در واقع، پیشوند «-ana» در آنافیلاکسی به معنای «برعکس و برخلاف» است و با توجه به ماجرای واکسیناسیون سگ‌ها، آن آنتی‌ژن نه تنها محافظت ایجاد نکرد، بلکه منجر به مرگ شد. یعنی در این‌جا مسیر طی شده بر خلاف یک دفاع معقول است.

شاید سال‌های بعد، این عبارت استفاده‌ی متفاوتی داشته باشد؛ زیرا اکنون دقیقاً برای حساسیت‌زدایی از همان روش دکتر ریشه (Richet) و دکتر پورتیه (Portier) استفاده می‌کنیم و فرد را در معرض دوزهای کنترل‌شده و بسیار کم آنتی‌ژن قرار می‌دهیم.

آن‌ها هم هدف‌شان همین بود که دفاع ایجاد کنند. اما برخلاف انتظارشان دفاع ایجاد نشد (آنا + فیلاکسی) و مرگ به وجود آمد. اکنون با همان روش آن‌ها دفاع (فیلاکسی) را به وجود می‌آوریم.

۲. پروفیلاکسی (Prophylaxis):

پروفیلاکسی به معنای «پیشگیری از بیماری» یا «درمان پیشگیرانه» است و بر ایجاد ایمنی قبل از بروز عفونت واضح تمرکز دارد. پیشوند «-pro» که به معنای «پیش» است، به ایجاد یک لایه حفاظتی قبل از وقوع بیماری اشاره دارد.

دیکشنری دورلند درباره این واژه می‌نویسد:

پروفیلاکسی از ریشه یونانی «prophylassein» به معنای «پیشگیری کردن» (to keep guard before) گرفته شده است.

معمولاً در هنگام پروفیلاکسی چون پاتوژن هنوز چندان تکثیر نشده و اصطلاحاً (pathogen load) زیاد نیست، با دوزهای کمتر و دوره‌های کوتاه‌تر درمان می‌کنیم.

مثلاً درمان پیشگیرانه در گازگرفتگی گربه را قبلاً گفته‌ایم یا این‌که برای HIV درمان پروفیلاکسی درمان و بعد از اتفاق‌های پرخطر برای HIV مثل رابطه جنسی پرخطر یا سوزن آلوده، در ۷۲ ساعت اول می‌توان درمان پیشگیرانه را استفاده کرد.

دقت کنیم که واکسن‌ها هم می‌توانند به عنوان پروفیلاکسی به کار گرفته شوند.

۳. تاکی‌فیلاکسی (Tachyphylaxis):

تاکی‌فیلاکسی پدیده‌ای است که در آن پاسخ بدن به یک دارو یا ماده فعال فیزیولوژیک به سرعت کاهش می‌یابد.

مواجهه مکرر یا مداوم یک رسپتور با آگونیست‌ها، اغلب منجر به کاهش کوتاه‌مدت ایجاد پاسخ در رسپتور می‌شود.

یک ماده‌ای وارد بدن کرده‌ایم و انتظارمان دیدن پاسخ است. اما بدن سریعاً (تاکی) در برابر آن از خود دفاع (فیلاکسی) کرده و پاسخ از بین می‌رود.

پیشوند «-tachy» که به معنای «سریع» است را به همین علت به کار می‌بریم.

دقت کنیم که این دفاع به معنای استفاده از سلول‌های سیستم ایمنی نیست و در یک سطح دیگر (گیرنده‌ها) اتفاق می‌افتد.

تاکی‌فیلاکسی، برخلاف Downregulation که یک تعدیل رسپتور طولانی‌مدت محسوب می‌شود، معمولاً تنها چند دقیقه تا چند ساعت باقی می‌ماند.

پیام درس

تمرین درس

یک ماده بنویسید که تاکی‌فیلاکسی داشته باشد. بگویید کاربرد آن چیست و بعد از چه مدت تاکی‌فیلاکسی ایجاد می‌شود. منبع صحبت خود را نیز ذکر کنید و ترجیحاً تکراری ننویسید.

برای امتیاز دهی به این مطلب، لطفا وارد شوید: برای ورود کلیک کنید