در دنیای پزشکی و داروسازی، دو واژه‌ی «عارضه جانبی یا اثر جانبی» (side effect) و «واکنش‌های نامطلوب» (adverse reaction) به طور مکرر برای توصیف اثرات داروها استفاده می‌شوند.
با وجود تفاوت مهم میان این دو واژه، گاهی ممکن است به اشتباه آن‌ها را به جای یکدیگر به کار ببریم.
این دو اصطلاح اگرچه به ظاهر مشابه به نظر می‌رسند، اما کارکردهای متفاوتی دارند. درک دقیق این تفاوت‌ها برای دانشجویان علوم پزشکی مهم است و می‌تواند به بهبود فرایند درمانی و کاهش خطرات مرتبط با مصرف داروها کمک کند.
اهمیت شناخت این دو واژه از آن جهت است که ما به عنوان کادر درمان لازم است با بیمار در مورد داروهایی که تجویز می‌کنیم و اثرات آن‌ها، صحبت کنیم. یکی از وظایف اصلی بر دوش پزشک و پرستار همین است.
اطلاع‌رسانی به بیماران در مورد عوارض جانبی داروها می‌تواند به بهبود آگاهی و همکاری بیماران در فرایند درمان کمک کند.
اثر (عارضه) جانبی یا Side Effect چیست؟
عوارض جانبی یا اثر جانبی یا side effects به اثراتی گفته می‌شود که پس از مصرف یک دارو به طور پیش‌بینی‌پذیر و در شرایط معمولی ایجاد می‌شوند.
این اثرات معمولاً در طی فرایند آزمایش‌های بالینی دارو شناسایی شده و در بروشور اطلاعات دارو ذکر می‌شوند.
عوارض جانبی ممکن است مثبت یا منفی باشند. به عنوان مثال، برخی از داروهای ضدافسردگی باعث کاهش وزن یا بهبود خواب می‌شوند که این‌ها می‌توانند به عنوان عوارض جانبی مثبت در نظر گرفته شوند. در مقابل، سردرد، تهوع و خستگی می‌توانند به عنوان عوارض جانبی منفی تلقی شوند.
خالی از لطف نیست که حرف جان استرمن در مورد اثر جانبی را این‌جا مرور کنیم:
آن‌چه که مثبت یا منفی بودن، اثر اصلی یا اثر جانبی بودن را مشخص می‌کند، نگاه و هدف ما است؛ نه خود دارو.
بسیار پیش می‌آید که ما از اثری که به عنوان اثر جانبی جانبی دارو در ابتدا شناخته شد، استفاده می‌کنیم.
مثلاً از مینوکسیدیل به عنوان درمانی برای افزایش موهای سر استفاده می‌شود؛ اما این دارو برای فشار خون ساخته شده بود. زمانی که این دارو مطالعه‌ی بالینی می‌شد، متوجه این اثر جانبی شدند.
امروزه، این اثر را دیگر نمی‌توانیم اثر جانبی بنامیم. شاید حتی بتوانیم کاهش فشار خون را اثر جانبی دارو بگوییم. دارو به مراتب بیشتر در درمان ریزش مو استفاده می‌شود تا کاهش فشار خون.
واکنش نامطلوب یا Adverse Reaction
واکنش‌های نامطلوب یا adverse reactions به اثرات غیرقابل پیش‌بینی و ناخواسته‌ای اشاره دارد که پس از مصرف دارو در یک فرد خاص رخ می‌دهد.
این واکنش‌ها ممکن است به دلیل تفاوت‌های ژنتیکی، شرایط زمینه‌ای بیمار یا تداخلات دارو با دارو (drug interaction) یا غذا با دارو (food-drug interactions) ایجاد شوند.
برخلاف عوارض جانبی، واکنش‌های نامطلوب ممکن است در طی فرایند آزمایشات بالینی شناسایی نشوند و در مواردی می‌توانند بسیار شدید و تهدیدکننده حیات باشند.
به عنوان مثال، یک واکنش آلرژیک شدید به یک آنتی‌بیوتیک می‌تواند به شوک آنافیلاکسی منجر شود.
پیام درس
تفاوت اصلی میان اثر جانبی و واکنش‌های نامطلوب در قابل پیش‌بینی بودن و شدت این اثرات نهفته است.
اثر جانبی (side effects) معمولاً به خوبی مستند شده و قابل انتظار هستند و در بیشتر موارد خطر جدی برای بیمار ایجاد نمی‌کنند. این اثرات ممکن است ناخواسته باشند، اما معمولاً می‌توان با مدیریت مناسب از وقوع آن‌ها جلوگیری کرد یا آن‌ها را کاهش داد.
در مقابل، واکنش‌های نامطلوب (adverse reactions) غیرقابل پیش‌بینی هستند و ممکن است در یک فرد خاص به دلیل عوامل مختلف بروز کنند. این واکنش‌ها ممکن است جدی‌تر از عوارض جانبی باشند و در برخی موارد نیاز به مداخله فوری داشته باشند.
تمرین درس
۱) یک دارو نام ببرید و چند مورد از عوارض جانبی و واکنش‌های نامطلوب احتمالی آن را بنویسید.
۲) کدام دارو را می‌‌شناسید که از اثرات جانبی آن می‌توان به عنوان یک اثر اصلی استفاده کرد؟
۱.
داروی Isotretinoin
عوارض جانبی:
افزایش آنزیم‌های کبدی و خشکی چشم و آرترالژی
واکنش نامطلوب:
آنژیوادم و کهیر
(pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16405632/)
۲.
داروی Propranolol
از یک اثر جانبی اون که مهار آنزیم دیدیناز تایپ ۱ و کاهش تبدیل T4 به T3 هست، در Thyrotoxicosis به عنوان یک اثر اصلی استفاده میشه.
سلام و وقت بخیر.
ممنون از مطالب مفید تون
میخواستم بپرسم فرق pleiotropic effect با side effects و adverse reaction با هم چیه؟
سلام غزل جان.
سؤال بسیار خوبی مطرح کردی.
اجازه بده اول چند مثال بزنم:
هپارین در درمان ترومبوز، اثر پلیوتروپیک داره و میتونه التهاب موضعی و سیستمی رو کاهش بده.
یا این‌که استاتین در در acute coronary syndrome چنین اثری داره.
کورتون چنین اثری داره، اریترومایسین چنین اثری داره و …
تعداد زیادی از داروها در مسیر پیدا کردن پاسخ یک سؤال مشخص پیدا شدند.
وقتی از پلیوتروپی صحبت می‌کنیم یعنی این دارو به جز اون اثر مشخص، چه اثرات دیگه‌ای داره؟
همه‌ی اثرات دیگر دارو به جز اثر مورد نظر ما، در اصل پلیوتروپی هستند. پلیوتیروپی میتونه نامطلوب باشه (مثلاً استاتین باعث آسیب به ماهیچه بشه)؛ میتونه خنثی باشه و میتونه مطلوب باشه (اثر استاتین روی اندوتلیوم).
این اثرات معمولاً از قبل پیش‌بینی نشده‌اند و همون اثر اولیه دارو نیستند.
اما به شکل مصطلح تو متن‌ها میبینیم که به اثرات مطلوب و هم‌سو و مورد نظر ما که از طریق یک مکانیسم به جز مکانیسم اولیه خودش رو نشون میده، اثرات پلیوتروپیک میگیم.
سپاس از توجه و توضیح دقیق تون🙏
متأسفانه دقیق خاطرم نیست اما یه بار از صحبتای استاد اینطور برداشت کردم که گاهی در بعضی روش های درمانی نسبتا قدیمی، پزشک یه دارو که اثر اصلیش چندان ارتباطی به مشکل بیمار نداره و البته عوارض نسبتا کمی هم داره رو به همراه داروی اصلی بیمار تجویز میکنه؛ این داروی اضافه با اثر روی متابولیسم داروی اصلی (متابولیسم غالبا کبدی و اثر روی سیتوکروم اکسیداز ها)، باعث افزایش اثر گذاریش میشه.
این رو هم pleiotropic effect میتونیم به حساب بیاریم؟