تنباکو، سیگار، سیگار الکترونیک و ویپینگ | تعریف واژه‌های مرتبط با مصرف آن‌ها

استفاده از بعضی کلمات آن‌چنان رایج است که با خودمان فکر می‌کنیم معنای آن‌ها را به خوبی می‌دانیم. کیست که نداند دخانیات چیست؟ سیگار چیست یا سیگاری کیست؟

هم‌چنین این روزها شاهد مصرف زیاد سیگار الکترونیک هستیم که هنوز اطلاعات دقیق و جامعی از آن در دسترس نیست.

در این نوشته‌ی کوتاه می‌خواهیم معنای دقیق هر یک از این واژه‌ها را بررسی کنیم و در مورد سیگار الکترونیک نیز صحبت کنیم.

ریشه واژه دخانیات و تنباکو

دخانیات یک واژه‌ی عربی است (مفرد آن دخانیّه). طبق فرهنگ فارسی عمید، به انواع توتون و تنباکو که برای دود کردن به کار می‌برند، دخانیات می‌گویند.

توتون که ریشه از زبان ترکی دارد و به گیاه Nicotiana اشاره دارد. این گیاه بومیِ آمریکا، برگ‌های پهن و درشتی دارد و گل‌هایش سفید، سرخ، زرد، یا سبزرنگ است و بلندی ساقه‌اش تا یک‌ متر می‌رسد.

برگ‌های گیاه توتون حاوی یک آلکالوئید بسیار اعتیادآور به اسم نیکوتین (nicotine) است.

برگ‌های توتون را پس از خشک‌ کردن به اسم تنباکو می‌شناسیم. به همین دلیل به توتون، گیاه تنباکو نیز می‌گوییم.

معادل دخانیات در انگلیسی واژه tobacco است. ریشه این واژه‌ی انگلیسی از کلمه‌ اسپانیایی tabaco است (+). احتمالاً خود این واژه‌ی انگلیسی از کلمه‌ی عربی طُباق (ṭubāq) گرفته شده است که به برخی از گیاهان دارویی خاص گفته می‌شد.

این گیاه به وفور توسط بومیان آمریکایی استفاده می‌شد. با کشف قاره آمریکا و ورود اروپائیان به آمریکا، این محصول به سرعت محبوب و به یکی از تجارت‌های پر سود آن ناحیه تبدیل شد.

نحوه مصرف تنباکو

تنباکو به روش‌های مختلفی استفاده می‌شود: آن را بین کاغذی مخصوص می‌پیچانند و دود می‌کنند (مثل سیگار)، آن را می‌جوند (مثل ناس) یا با وسیله‌هایی مثل پیپ یا قلیان دود می‌کنند.

می‌توان آن‌ها را به دو دسته‌ی دود کردنی (smoked tobacco products) و غیر‌دودی (smokeless tobacco products).

محصولات دود کردنی تنباکو

انواع محصولات تنباکویی که با دود کردن استفاده می‌شوند شامل موارد زیر است:

سیگارت (Cigarettes)

یک استوانه‌ی نازک از تنباکوی آسیاب شده یا خرد شده که در کاغذ پیچیده شده، روشن شده و دود می‌شود. در ایران به صورت رایج به جای سیگارت از واژه‌ی سیگار استفاده می‌کنیم.

بیدی (Bidi)

نوعی سیگارت کوچک و نازک که به صورت دستی و عمدتاً در هند و سایر کشورهای آسیای جنوب شرقی تولید می‌شوند. این سیگارت‌ها غلظت نیکوتین، قطران و مونوکسید کربن بالاتری نسبت به سیگارت‌های معمولی دارند.

این نوع از سیگارت در ایران نیز رایج است و برخی از افراد تنباکو و کاغذ تهیه کرده و اصطلاحاً خودشان سیگار می‌پیچند.

سیگار (Cigar)

لوله‌ای از تنباکو که ضخیم تر از سیگارت است و در برگ تنباکو پیچیده شده، روشن شده و دود می‌شود. به این ماده‌ی دود کردنی در ایران به صورت رایج سیگار برگ می‌گوییم.

قلیان (Hookah or Water Pipe)

قلیان دستگاهی است که برای دود کردن تنباکو و جهت طعم‌دار کردن آن ساخته شد.

قلیان شامل یک مخزن آب است می‌تواند از جنس شیشه یا رُس باشد. یک لوله برای دمیدن دارد و هم‌چنین یک سر که محل قرارگیری ذغال و طعم آن (قلیان میوه‌ای) است. گاهی نیز بدون طعم مصرف می‌شوند.

پیپ (Pipe)

یک لوله با یک محفظه‌ی کوچک در یک سر که با تنباکو پر شده، روشن و دود می‌شود.

محصولات غیر دودی تنباکو

تنباکوهای جویدنی و برچسب نیکوتین در این دسته قرار می‌گیرند. هر دو نیز در کشور ما موجود هستند.

تنباکو جویدنی (Chewing Tobacco)

نوعی تنباکوی خرد شده یا پیچ خورده که فرد جهت مصرف آن را در دهان خود، بین لب و لثه نگه می‌دارد.

این محصولات به صورت آدامس موجود هستند. آدامس‌های نیکوتین از محصولاتی است که برای ترک سیگار استفاده می‌شوند.

اما چیزی که در ایران به صورت رایج استفاده می‌شود، ناس است.

ناس چیست؟

ناس یا نسوار نوعی تنباکوی جویدنی است که طعم و بوی تند و زننده‌ای دارد و برای تهیه‌ی آن از برگ خشک شده در سایه‌ استفاده می‌شود و رنگ سبز یا قهوه‌ای دارد.

برای تهیه‌ی ناس برگ توتون با میزان کمی آهک ترکیب می‌شود.

آهک به عنوان یک ماده‌ی سوزاننده عمل کرده و با آسیب به مخاط لب و دهان به نوعی جذب تنباکو را تسهیل می‌کند. به همین دلیل افرادی که به صورت طولانی مدت ناس مصرف می‌کنند، دچار آسیب فراوان دهان و دندان می‌شوند.

سیگار الکترونیک و ویپینگ

چند سالی است که مصرف سیگار الکترونیک و ویپ و اصطلاحاً vaping به شدت در بین جوانان و نوجوانان افزایش یافته است.

سیگار الکترونیک (e-cigarettes) به وسیله‌ی یک باطری به مایع نیکوتین‌داری که داخل آن قرار داده می‌شود، حرارت می‌دهد. در نتیجه بخاری تولید خواهد شد که حاوی نیکوتین بوده و توسط فرد به درون ریه فرو برده می‌شود.

سیگار الکترونیک یک کارتریج دارد که در شارژ کردن آن از انواع مایعات نیکوتین‌دار یا اصطلاحاً e-juice استفاده می‌شود. جویس ویپ در طعم‌های مختلفی تولید شده (اصطلاحاً flavored هستند) و میزان نیکوتین متفاوتی دارد.

این طور جا افتاده است که وِیپ و سیگار الکترونیک هیچ ضرری ندارد. باید این جمله را این گونه اصلاح کنیم که: در مقایسه با سیگار، وِیپ ضرر کمتری به بدن می‌رساند؛ ولی اصلاً به طور کامل بی‌خطر نیست.

نگرانی‌های مرتبط با استفاده از سیگار الکترونیک در مواد مورد استفاده برای تولید juice خلاصه می‌شود. این مایع حاوی مواد مختلفی است:

• نیکوتین موجود در این مایعات همانند نیکوتین در مصرف سیگار باعث اعتیاد می‌شود و البته ضررهای نیکوتین به اعتیاد خلاصه نمی‌شود.
• پروپیلن گلیکول یا پروپیلن گلیسرول موجود در juiceها ماده‌ی نم‌نگه‌دار (humectant) محسوب می‌شوند.
• چاشنی‌ها که برای طعم‌دار و خوشبو کردن استفاده می‌شوند.

علاوه بر این خیلی از جویس‌های تولیدی استاندارد نبوده و در مایع استفاده شده مقادیر متفاوتی از فلزات سنگین مثل سرب، نیکل، کادمیوم و آرسنیک وجود دارد.

در حد بررسی و اطلاعات ما، هنوز تحقیق جامعی برای بررسی اثرات مزمن مصرف سیگار الکترونیک و vaping انجام نشده است.

با این‌که سایت‌های بسیاری از این نوشته‌اند که خود نیکوتین باعث سرطان نمی‌شود؛ اما با توجه به تحقیقاتی که انجام شده، این حرف دقیق نیست.

خود نیکوتین نیز یک ماده‌ی کارسینوژن است و هم‌چنین پاسخ بدن به سلول‌های سرطانی را تضعیف می‌کند (+).

در مورد اثرات قلبی – عروقی نیکوتین نیز، تحقیقات فعلی نشان می‌دهد که اگرچه خود نیکوتین اثری بر فرآیند آترواسکلروز ندارد، اما ریسک ایجاد یک حادثه قلبی – عروقی را در فردی که بیماری قلبی – عروقی دارد، زیاد می‌کند (+).

پس نمی‌توانیم بگوییم نیکوتین بی‌خطر است؛ اما در برابر تمام ماده‌های دیگری که در سیگار معمولی وجود دارد، ضرر نیکوتین خالی کمتر است.

به عبارتی، سیگارهای الکترونیکی که به صورت تجاری تولید می‌شوند، کاربر را در معرض بسیاری از اجزای تشکیل دهنده دود سیگار (مانند قطران، گازهای اکسیدان و مونوکسید کربن) که مسئول بسیاری از بیماری های ناشی از تنباکو هستند، قرار نمی دهند. با این حال، بیشتر سیگارهای الکترونیکی تولید شده حاوی تعدادی مواد شیمیایی بالقوه سمی هستند.

نگرانی دیگر ما از این بابت است که مصرف نیکوتین در نوجوانان می‌تواند زمینه را برای مصرف مواد اعتیاد‌آور دیگر فراهم کند (یک gateway drug شود). هر چند این تحقیقات را هیچ وقت به شکل مستقیم و دقیق، به خاطر مسائل اخلاقی، نمی‌توان انجام داد.

با این حال هنوز اثرات بلند‌مدت مصرف سیگار الکترونیک به خوبی شناخته شده نیست.

آسیب شدید ریه به خاطر ویپ

در سال ۲۰۱۹، مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC) بیش از دو هزار مورد مشکوک به بیماری‌های شدید ریوی را گزارش کردند که به استفاده از سیگار الکترونیکی مرتبط بود.

از آن زمان، ترمینولوژی EVALI یا e-cigarrete, or vaping-induced acute lung injury برای اشاره به این آسیب شدید ریوی استفاده شد.

در عمده افراد مبتلا به EVALI، مایعی که برای پر کردن کارتریج استفاده شده بود حاوی تتراهیدروکانابینول (THC) بود. البته در برخی از بیماران نیز مایع مصرفی فقط حاوی نیکوتین بوده است.

علاوه بر این بسیاری از کارتریج‌ها از مراجع غیررسمی و غیرقانونی پر می‌شوند که آلوده به ویتامین E استات (vitmain E acetate) است. این ماده بیشترین ارتباط را با EVALI دارد و در نمونه لاواژ برونکوآلوئولار این افراد، ویتامین E استات جداسازی شده است.

تصویر سی‌تی اسکن ریه‌ی زیر مربوط به یک فرد با درگیری شدید ریوی مرتبط با سیگار الکترونیک (EVALI) است:

با وجود همه این‌ها، سیگار الکترونیک در بعضی افراد می‌تواند مفید واقع شود. در کسانی که به صورت بلند‌مدت سیگار مصرف می‌کنند و قصد ترک دارند، سیگار الکترونیک بستری را فراهم می‌کند که با رفع نیاز آن‌ها به نیکوتین، از رسیدن مواد سمی دیگر سیگار به آن‌ها جلوگیری شود.

بهترین کار، ترک کامل سیگار (چه سیگار‌های مرسوم و چه الکترونیک) است؛ اما می‌توان در راه کاهش مصرف سیگار و ترک آن، از سیگار الکترونیک بهره برد.

اطلاعات مربوط به ویپینگ هنوز کامل نشده است. به همین خاطر مراجع رسمی مثل American Thoracic Society و US Preventive Services Task Force هنوز درمان دارویی را برای ترک سیگار (مثل داروی varenicline) بهتر و مفید‌تر می‌دانند و به نتیجه‌گیری کاملی درباره استفاده از سیگار الکترونیک برای ترک سیگار نرسیده‌اند.

ترمینولوژی مرتبط با مصرف تنباکو

بسیار پیش می‌آید که در شرح حال بیماران، در قسمت social history و substance use می‌گوییم بیمار سیگار می‌کشد و معمولاً هم آن را به صورت بسته-سال (pack-year) بیان می‌کنیم.

برای محاسبه‌ی pack-year، میزانی از یک پاکت سیگار که به صورت روزانه مصرف می‌شود (هر پاکت به صورت معمول ۲۰ نخ سیگار دارد) را در مدت زمانی که فرد سیگار می‌کشد (به سال)، ضرب می‌کنند.

مثلاً فردی که ۲۰ سال است روزانه نصف پاکت سیگار می‌کشد را به صورت زیر محاسبه می‌کنیم:

نصف پاکت سیگار × ۲۰ سال = ۱۰ بسته-سال یا ten pack-year.

با توجه به تنوعی که در مصرف تنباکو و نیکوتین وجود دارد (مثل پیپ، قلیان، ناس، سیگار الکترونیک و ویپینگ) حتماً در شرح حال به صورت خاص در مورد هر یک از آن‌ها بپرسید.

به دلیل شایع بودن مصرف این ماده و مضراتی که برای سلامتی دارد، قصد داریم در ادامه تعاریف دقیق‌تری از این واژه‌‌های مرتبط با سیگار کشیدن ارائه دهیم که برگرفته از سایت CDC است:

سیگاری فعلی (Current Smoker): بزرگسالی که در طول زندگی خود حداقل ۱۰۰ نخ سیگار کشیده است و در حال حاضر هم سیگار می‌کشد.

از سال ۱۹۹۱، این گروه خود به دو دسته سیگاری «روزمره» (everyday smoker) یا سیگاری «گهگاهی» (someday or occasional smoker) تقسیم شدند. سیگاری روزمره تا به حال ۱۰۰ نخ سیگار کشیده است و هم اکنون نیز هر روز می‌کشد؛ اما سیگاری گهگاهی هر روز نمی‌کشد.

برخورد محیطی با دود سیگار (Environmental Tobacco Smoker یا ETS): به آن second-hand smoker هم می‌گوییم و زمانی است که خود فرد سیگار نمی‌کشد ولی در محیطی زندگی یا فعالیت می‌کند که با دود سیگار برخورد دارد.

سیگاری سابق (Former Smoker): بزرگسالی که در طول زندگی خود حداقل ۱۰۰ نخ سیگار کشیده است اما در زمانی که با او مصاحبه می‌کنیم سیگار را ترک کرده است.

غیر‌سیگاری (Never Smoker): بزرگسالی که هرگز سیگار نکشیده است یا در طول زندگی خود کمتر از ۱۰۰ نخ سیگار کشیده است.

پیام درس

تمرین درس

فرض کنید به قسمتی از شرح حال رسیده‌اید که می‌خواهید در مورد این مسائل بپرسید. جمله‌ی شروع بحث خود را به شکل دقیق بنویسید. مثلاً ناگهانی شروع می‌کنید که آیا سیگار می‌کشید؟