سرم چیست؟ | معنای واقعی و غلط مصطلح

«برایش سرم نمی‌نویسید؟»، «خیلی ضعیف است. می‌شود یک سرم به او بدهید؟»، «غذا نخورده. سرم برایش بگذار»، «سرمش تمام شده. هوا نرود داخل رگ» و جملات مشابه را بارها در طول روز می‌شنویم.

علاقه بیماران به سرم نیز از موضوعات همیشگی صحبت‌های بین اعضای کادر درمان است و اثر پلاسیبو سرم را هم، همگی دیده‌ایم.

این درس کوتاه در مورد سرم است.

منظور از سرم چیست؟ | معنای رایج و واقعی

خون از سلول‌ها و پلاسما تشکیل شده است.

اگر پس از گرفتن یک نمونه خون، به آن مواد ضد انعقاد اضافه کنیم و با سانتریفیوژ سلول‌ها را جدا کنیم، پلاسما (plasma) به دست می‌آید.

پلاسما حاوی آب، قند، پروتئین‌ها، چربی‌ها، گازهایی مثل اکسیژن و کربن دی اکسید، موادی مانند بیلی‌روبین و یون‌های مختلف مثل سدیم، کلراید، منیزیم، کلسیم و … است.

قسمتی از پروتئین‌های پلاسما، پروتئین‌های دخیل در مسیر انعقادی هستند. یعنی مسیری که فیبرینوژن محلول را به فیبرین نامحلول تبدیل می‌کند.

اگر بگذاریم لخته ایجاد شود و در نتیجه پروتئین‌های انعقادی از پلاسما جدا شوند [و البته اگر خون کامل باشد، مواد آزادشده از پلاکت نیز به پلاسما اضافه شوند] به مایع باقی‌مانده سرم (serum) می‌گویند.

تزریق سرم به انسان

آیا هیچ وقت سرم به معنای فوق به انسان تزریق شده است؟

بسیار زیاد.

تزریق سرم حیوانات به انسان برای جلوگیری یا درمان عفونت استفاده می‌شد و می‌شود که به آن سرم تراپی می‌گویند.

مثلاً بیشتر پادزهرهای ضد سم مار یا عقرب از اسب به دست می‌آید. مقدار کمی از سم را به اسب یا گوسفند یا دیگر حیوانات تزریق می‌کردند و سپس حیوان علیه آن آنتی‌بادی می‌ساخت.

سرم این حیوانات را که حاوی آنتی‌بادی علیه آن سم خاص است، به انسان تزریق می‌کردند.

در برخی از افراد نیز این تزریق با واکنش علیه این پروتئین‌های بیگانه همراه بود که آن را بیماری سرم (serum sickness) نام‌گذاری کردند. البته که در برخی نیز واکنش‌های حساسیت فوری و آنافیلاکسی به وجود می‌آمد.

امروزه روش تهیه و خالص‌سازی تغییر کرده است؛ اما از آن‌جایی که این پروتئین‌ها، ماهیتی غیر انسانی دارند، هنوز ممکن است علیه آن‌ها واکنش ایجاد شده و در نتیجه بیماری سرم به وجود بیاید.

سرم | کاربرد معنایی رایج

عبارتی در فرانسوی به اسم sérum physiologique که در آن زبان نیز غلط مصطلح است و شکل صحیح آن solution physiologique یا liquide physiologique یا مایع فیزیولوژیک است.

منظور از مایع فیزیولوژیک مایعی است که تزریق می‌شود و اسمولالیته برابر با سرم بدن انسان دارد.

می‌توان گفت معادل آن در زبان انگلیسی نرمال سالین (normal saline) است.

اما این مایع از خون به دست نمی‌آید و در نتیجه استفاده از واژه سرم برای آن صحیح نیست.

منبعی پیدا نکردیم که نشان دهد برای اولین بار در زبان فارسی، عبارت سرم کجا استفاده شد؛ اما می‌شود حدس زد که با توجه به ورود اصطلاحات فرانسوی به ایران و سلطه عبارات پزشکی فرانسوی در ایران، سرم به معنای مایع تزریقی نیز از فرانسه وارد ایران شده است.

این معنا امروز گسترش یافته است و به هر مایع تزریقی – حتی اگر اسمولالیته برابر با پلاسما نداشته باشد – سرم گفته می‌شود – چه در بین بیماران و چه اعضای کادر درمان.

مایع داخل وریدی | عبارت صحیح

دقیق‌ترین عبارتی که می‌توان به جای سرم به کار برد، intravenous fluid (با مخفف IV fluid یا IVF) است. در فارسی نیز عبارت «مایع درمانی» کمابیش رایج است. هر چند مایع درمانی می‌تواند هم شامل مایعات خوراکی و هم تزریقی باشد.

اما «مایع داخل وریدی» ناملموس است و به جای یک کلمه، عبارتی سه کلمه‌ای است و در فارسی تقریباً کاربردی ندارد.

بعید به نظر می‌رسد که مایع داخل وریدی بتواند جایگاه خود را از سرم پس بگیرد.

شاید اما مایع درمانی رایج بشود و این عبارت بتواند در آینده جایگزین سرم درمانی شود.

تمرین درس

چه عوارضی برای «سرم» درمانی به معنای رایج آن می‌شناسید؟