آب – فراوان‌ترین مولکول انسان – راه‌های به دست آوردن و از دست‌دادنش

فراوان‌ترین مولکول بدن ما آب است. مانند هر ماده‌ی دیگری در بدن، چه کم شدنش و چه تجمع بیش از حدش، برای ما ضرر دارد.

این اختلالاتِ حاصل از تغییرِ حجم آب بدن، بسیار شایع بوده و بارها و بارها گریبان همه‌مان را خواهد گرفت.

علامتش می‌تواند تنها کمی خستگی و بی‌حوصلگی باشد. می‌تواند هم ما را بکشد. می‌تواند سریع اتفاق بیفتد – ظرف ثانیه‌ها و دقیقه‌ها. می‌تواند هفته‌ها و ماه‌ها طول بکشد.

 به همین خاطر، مهم است که خوب اختلالاتش را بشناسیم. مهم است که درمانشان را بدانیم.

و برای این که آن‌ها را تشخیص داده و درمان کنیم، نخست مهم است که نحوه‌ی تنظیم آب را کاملا درک کنیم. مشکل در هر جای این چرخه‌ی تنظیم، باعث اختلالات آب خواهد شد.

مانند کلسیم، مانند آهن، مانند ویتامین‌ها و دیگر مواد مغذی، چرخه و بالانس آب نیز یک سری منابع به دست آوردن و یک سری راه‌های از دست دادن دارد.

منابع کسب آب

دو منبع عمده برای کسب آب وجود دارد:

۱. آب و مایعاتی که می‌نوشیم و در غذا وجود دارد.

۲. آبی که از اکسیداسیون قند‌ها در بدن به وجود می‌آید. سوختن قند‌ها، دی‌اکسید کربن و آب تولید می‌کند. آن‌قدر زیاد نیست. در یک فرد بالغ، حدود ۲۰۰ سی‌سی آب در ۲۴ ساعت از متابولیسم تولید می‌شود.

تغییرات نخستین منبع برایمان مهم‌تر است. مخصوصا در بعضی از گروه‌های سنی (دو انتهای طیف)، کاهش مصرف از علل شایع و مهم کم‌آبی (Dehydration) است.

یک نوزاد یا شیرخوار نمی‌تواند بگوید تشنه است. همین اتفاق برای سالمندان – مخصوصا در خانه سالمندان – نیز می‌افتد. ممکن است نتوانند به خوبی صحبت کنند یا این‌که به آن‌ها توجه لازم نشود. این دو انتهای طیف سنی، ممکن است تنها به دلیل دریافت مایعات ناکافی، کارشان به بیمارستان بکشد.

راه‌های از دست دادن آب

چند راه از دست دادن آب نیز داریم:

دفع نامحسوس آب

یکی از مهم‌ترین مسیر‌ها، دفع نامحسوس آب (Insensible Water Loss) است. نامحسوس از آن‌جا می‌آید که متوجه دفعش نمی‌شویم. دو مسیر برای دفع نامحسوس وجود دارد.

تبخیر از پوست

اولین راه دفع آب نامحسوس از طریق پوست است. آن را نباید با عرق کردن اشتباه بگیریم. عرق کردن کاملا محسوس است و متوجه‌اش می‌شویم. این راه، حتی در کسانی که غدد عرق ندارند نیز، اتفاق می‌افتد.

آب از طریق انتشار (Diffusion) به سطح پوست می‌رسد و از آن‌جا دفع می‌شود. در یک فرد بالغ، حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ سی‌سی آب در روز از طریق انتشار و تبخیر نامحسوس از پوست، از دست می‌رود.

به یاد داری که پوست ما از سه لایه‌ی اصلی تشکیل شده است:

• اپی‌درم (Epidermis): سطحی‌ترین لایه است.
• درم (Dermis): لایه‌ی میانی است.
• هایپودرم (Hypodermis) یا بافت زیرپوستی (Subcutaneous Tissue): درونی‌ترین لایه است.

لایه‌ی اپی‌درم خود از چندین لایه‌ی دیگر تشکیل شده که خارجی‌ترین آن‌ها، لایه‌ی شاخی یا Cornified Layer یا Stratum Corneum نام دارد.

عکس از کتاب Junqueira’s Basic Histrology – ویرایش پانزدهم – فصل هجدهم

سلول‌های مرده‌ی این لایه (Kerarinocytes) حاوی کراتین (Keratin) بوده و در بین این سلول‌ها، شبکه‌ای از مولکول‌های کلسترول قرار دارد. این ساختار که به عنوان سدی برابر انتشار و تبخیر عمل می‌کند، از دست دادن آب را به حداقل می‌رساند.

اگر به لایه‌ی شاخی آسیبی برسد – مثلا در سوختگی‌ها – این تبخیر از سطح پوست، می‌تواند تا ۱۰ برابر بیشتر بشود. یک بیمار سوختگی، می‌تواند تا ۵ لیتر مایع از سطح پوست از دست بدهد. تنظیم مایعات در این بیماران، بسیار مهم است.

 تبخیر از راه هوایی فوقانی (Upper Respiratory Tract)

می‌دانی که سیستم تنفسی را به دو بخش فوقانی و تحتانی تقسیم می‌کنیم و مرز این دو Vocal Cords یا تارهای صوتی است. معمولا راه هوایی فوقانی را فراموش می‌کنیم و هر بار که نام سیستم تنفسی را می‌شنویم به یاد شش‌هایمان می‌افتیم.

اما همین راه هوایی فوقانی – بسته به جثه و ظرفیت فرد – روزانه بین ۱۰۰۰ تا ۲۱۰۰۰ لیتر هوا را تمیز، مرطوب و گرم می‌کند.

هوایی که وارد بینی می‌شود هم‌دما با محیط بوده و رطوبت آن نیز به اندازه‌ی محیط است.

هنگامی که هوا به زیر کارینا (Carina) می‌رسد، رطوبتش ٪ ۱۰۰ و دمایش ۳۷ درجه سانتی‌گراد است. منظور از رطوبت (Humidity) مقدار آبی است که می‌تواند در یک دمای مشخص به شکل بخار باشد. کارینا نیز همان لبه‌ی غضروفی است که پس از آن نای به دو برونش اصلی چپ و راست تقسیم می‌شود.

در این شرایط، فشار بخار آب ۴۷ میلی‌متر جیوه خواهد بود.

از آن‌جایی که معمولا فشار بخار آب محیط معمولا کمتر از ۴۷ میلی‌متر جیوه است، آب پیوسته از سیستم تنفسی از دست می‌رود.

به این پدیده‌ی گرم و مرطوب کردن، Conditioning of Inhaled Gas می‌گویند. این کار از آسیب به اپی‌تلیوم سیستم تنفسی، پیش‌گیری می‌کند.

پدیده‌ی Conditioning of Inhaled Gas، راه دوم از دست دادن نامحسوس است. در یک فرد بزرگسال، حدود ۳۵۰ سی‌سی آب در ۲۴ ساعت از این راه از دست می‌رود. در هنگام فعالیت شدید، این مقدار تا دو برابر افزایش پیدا می‌کند.

در هوای سرد، فشار بخار آب هوای اتمسفر به حدود صفر می‌رسد و در نتیجه از دست دادن آب از راه‌های هوایی بیشتر می‌گردد. به همین خاطر است که در هوای سرد، احساس خشکی مسیر هوایی به ما دست می‌دهد و حس می‌کنیم که بینی و حلق‌مان خشک شده است.

عرق کردن

روزانه حدود ۱۰۰ میلی‌لیتر عرق می‌کنیم. در هوای خیلی گرم یا در هنگام فعالیت شدید، این میزان از عرق کردن می‌تواند به یک تا دو لیتر در ساعت نیز برسد.

مدفوع

حدود ۱۰۰ میلی‌لیتر آب نیز از طریق مدفوع دفع می‌شود. همانند عرق، در شرایط عادی، این دفع تأثیر چندانی بر ما نمی‌گذارد. اما در فردی که اسهال دارد، این دفع می‌تواند آن‌قدر شدید باشد که منجر به مرگ شود.

ادرار

کلیه‌ها آن دستگاهی هستند که تعادل بین ورودی و خروجی آب بدن را تنظیم می‌کنند. در یک فرد بزرگسال، حجم ادرار می‌تواند از نیم لیتر در یک فرد دچار کم‌آبی، تا حدود ۲۰ لیتر در روز – در کسی که مقدار بسیار زیادی آب می‌نوشد – باشد. کلیه‌ها با تنظیم مقدار آب دفعی، بالانس آن را کنترل می‌کنند.

جمع‌بندی

آب فراوان‌ترین مولکول بدن ماست و قسمت عمده‌ی بدن‌مان را تشکیل می‌دهد. همانند هر ماده‌ی دیگری در بدن، هم کمبودش مشکل‌ساز است و هم تجمع بیش از حد آن.

مسیر‌های به دست‌آوردن و از دست دادنش را می‌توانی در این دیاگرام مرور بکنی.

جدول زیر نیز از کتاب گایتون است. تمام عددهای گفته‌شده در آن یکجا آورده شده است:

منابع

Guyton and Hall Textbook of Medical Physiology – 14th Edition

The Upper Airway – The Forgotten Organ

Humidification and Heating of Inhaled Gas in Patients with Artificial Airway

تکلیف

دفع نامحسوس آب از طریق راه‌های هوایی، هنگامی که بیمار دارای ETT یا Endotracheal Tube است،‌ چه تغییری می‌کند و چرا؟