از زالو تا دکتر | ریشه کلمه دکتر و پزشک

این پرسش که چرا و چگونه پزشکان «دکتر» نامیده شدند، سفری را از میان تاریخ تکامل زبان، تغییرات اجتماعی و تلاش برای به رسمیت شناختن این حرفه رقم می‌زند. سفری به اعماق یک تحول تاریخی جذاب که مسیر پرپیچ‌وخم شکل‌گیری عنوان «دکتر» را برای ما آشکار می‌سازد.

ریشه در زبان نیاهندواروپایی و انگلیسی کهن

زبان نیاهندواروپایی یا Proto-Indo-European جد مشترک خانواده زبان کشورهای اروپایی، هند، روم باستان و حتی ایران است. البته این زبان به شکل مستقیم به دست ما نرسیده؛ بلکه با بازسازی‌های زبانی از زبان‌های امروزی به دست آمده است.

به عنوان مثال، زبان‌شناسان دو به دو کلماتی را در زبان ایتالیایی و انگلیسی با هم مقایسه کردند:

piede و foot
padre و father
pesce و fish

از آن‌جایی که یک تطابق در صامت‌های اولیه (p و f) وجود داشته و به قدری مکرر ظاهر شده که به نظر نمی‌رسد تصادفی باشد، استنباط کردند که این زبان‌ها از یک زبان مادر مشترک سرچشمه می‌گیرند.

این روش که روش مقایسه‌ای (comparative method) نام دارد برای مطالعه و شناخت تکامل زبانی و یافتن اجداد مشترک زبان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد (+).

پزشک و زالو: یک اشتراک لفظی

ماجراجویی و سفر ما نیز با ریشه‌های زبان نیاهندواروپایی (PIE) آغاز می‌گردد. در انگلیسی که یکی از نوادگان زبان نیاهندواروپایی به حساب می‌آید، قدیمی‌ترین کلمه‌ای که برای پزشکان مورد استفاده قرار می‌گرفته leech بوده است. دقیقاً هم‌نام با همان کرم قهوه‌ای رنگ از خانواده Hirudinidae که در زبان فارسی آن را با نام «زالو» می‌شناسیم.

البته این موضوع به این معنا نیست که پزشکان در آن دوران از روی زالو نام‌گذاری شده باشند یا برعکس. در اصل این دو واژه از ریشه‌های کاملاً مجزایی در زبان نیاهندواروپایی نشأت گرفته‌اند و صرفاً با یکدیگر اشتراک لفظی (Homonym) دارند.

leech به معنای زالو از ریشه نیاهندواروپایی «leig» به معنای بستن (to bind)، تکامل یافته است. احتمالاً به این دلیل که زالو ظاهری شبیه به طناب داشته.

در انگلیسی مدرن نیز بعضی کلمات که این ریشه را دارند عبارتند از ligate (بستن یک رگ یا مجرا)، religion (دین)، ligament (رباط)، liaison (ارتباط)، rely (تکیه و اعتماد کردن).

اما leech به معنای پزشک، از ریشه نیاهندواروپایی «leg-» به معنای صحبت کردن (to speak) می‌آید. می‌توان حدس زد که زمانی نمود خارجی حرفه پزشکی، شفا بخشیدن به واسطه صحبت کردن با بیمار و گفتن جملات التیام‌بخش بوده است.

البته باید توجه داشت که leech در ابتدا به همه ارائه‌دهندگان خدمات بهداشتی و درمانی اعم از پزشکان، جراحان، داروسازان، ماماها و آرایشگران اطلاق می‌شد. همزمان با دورانی که قرون وسطی جای خود را به رنسانس می‌داد، این حرفه‌ها نیز کم‌کم از یکدیگر جدا شدند.

دوران گذار از «زالو» به «دکتر» و «پزشک»

خواندن پزشکان با نام leech از حدود قرن دوازدهم میلادی تا قرن چهاردهم به مرور کم‌رنگ شد. این تغییر، زمانی اتفاق افتاد که کلمات لاتین و فرانسوی با انگلیسی مخلوط شدند.

زمانی که لاتین و فرانسوی وارد زبان انگلیسی شدند، اصطلاح leech به تدریج جای خود را به دکتر (doctor) و پزشک (physician) داد.

در دورانی که دانشگاه و کلیسا یکی بودند و تنها نهاد آموزشی و فرهنگی جامعه به‌شمار می‌آمدند، عنوان «doctor» در کلیساها شکل گرفت و به فردی تحصیل‌کرده که اجازه تدریس در رشته‌های مختلف را داشت، اشاره می‌کرد. این معنی از ریشه لاتین docere به معنای درس دادن (to teach) نشأت می‌گیرد.

این همان معنایی است که نخستین فصل از کتاب اصول طب داخلی هاریسون (فصل The Practice of Medicine) در آخرین قسمت خود به آن اشاره کرده است و می‌گوید که پزشکان باید برای دانشجویان پزشکی و دیگر محصلان این علم، معلم باشند و اطلاعاتش را با آن‌ها به اشتراک بگذارد.

«physician» نیز که معادل فارسی آن همان عنوان «پزشک» است، از یک کلمه قدیمی فرانسوی یعنی «fisicieen» به معنای «کسی که به هنر التیام‌بخشی مشغول است» وام گرفته شده است.

چه زمانی «دکتر» و «پزشک» مترادف شدند؟

همگرایی دو اصطلاح دکتر (doctor) و پزشک (physician) ریشه در «دوره الیزابت» (Elizabeth era) دارد. دوره فرمانروایی ملکه الیزابت اول در انگلستان که از سال ۱۵۸۸ تا ۱۶۰۳ میلادی را در بر می‌گیرد.

همانطور که در دیکشنری جانسون نیز ذکر شده، آثار شکسپیر نمونه‌ای از این ادغام و همگرایی را به ما نشان می‌دهد؛ جایی که این دو اصطلاح مترادف یکدیگر شدند و به افراد مشغول به حرفه درمان اشاره داشتند.

البته در آن دوره، کیفیت و کمّیت تحصیلات مرتبط با عنوان «پزشک» و «دکتر» هنوز به صراحت تعریف نشده بود و با این اوصاف، واژه «دکتر»، جایگاه خود را به عنوان اصطلاحی که نشان‌دهنده یک پزشک است – بدون توجه به مسیر آموزشی‌ای که طی شده است – در زبان انگلیسی محکم کرده بود.

قرن ۱۹ و شکل‌گیری حرفه پزشکی و مقررات آن

قرن نوزدهم به عنوان یک دوره تحول در تبدیل شدن پزشکی به یک حرفه به حساب می‌آید.

افرادی از مشاغل مختلف در حیطه بهداشت و درمان شروع به استفاده از عنوان «دکتر» کردند. همین موضوع منجر به وضع قوانینی در این باره که «چه کسی را می‌توان رسماً دکتر نامید؟» شد.

از همان سال‌ها سازمان‌های نظارت‌کننده نیز وظیفه کسب اطمینان از صلاحیت دکترها را عهده‌دار شدند و این موضوع پزشکان را از سایر کارکنان حوزه سلامت متمایز کرد.

بحث از این که چه کسی را می‌توان «دکتر» نامید، با شکل‌گیری رشته‌ها و زیرشاخه‌های مختلف در دانشگاه‌های علوم پزشکی، امروزه نیز در جریان است و هنوز قوانینی در این مورد که چه کسی می‌تواند از این عنوان استفاده کند وضع می‌شود.

از زالوهای شفابخش تا دکترهای امروزی، این نام سرگذشتی جالب توجه را طی کرده است و به نظر می‌رسد «دکتر» صرفاً یک عنوان نبوده است. این کلمه برای ما حکایت می‌کند که چگونه حرفه پزشکی جایگاه خود را در طول تاریخ پیدا کرده است.

پادکست Bedside Rounds در قسمت ۶۱ خود به ریشه چهار کلمه پرداخته که یکی از آن‌ها دکتر است. اگر دوست داشتید، می‌توانید به آن نیز گوش بدهید.