اتیولوژی و پاتوفیزیولوژی هر دو از لغات بسیار پرکاربرد هستند. در کتب مرجع به فراوانی این دو واژه را می‌بینیم و در مکالمات روزمره نیز بارها می‌گوییم که اتیولوژی و پاتوفیزیولوژی فلان بیماری چیست؟
در مکالمه گاهی پیش می‌آید این دو لغت به جای یک دیگر استفاده شوند؛ با این حال این دو واژه در ریشه و معنی تفاوت‌هایی دارند. از آن بیشتر، پاتوژنز و پاتوفیزیولوژی را به جای هم به راحتی به کار می‌بریم.
در این نوشته ابتدا به سراغ تعریف این سه لغت به صورت مجزا می‌رویم و سپس تفاوت آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
معنی اتیولوژی (Etiology)
اتیولوژی (Etiology) از ریشه یونانی aitiologia آمده و از دو بخش تشکیل شده است:
بخش اول etio به معنی «علیت» و بخش دوم logy که از پسوندهای پرتکرار پزشکی است. پسوند logy معنی the study of و یا به فارسی «بررسی و مطالعه چیزی» دارد.
بدین ترتیب اتیولوژی یعنی شاخه‌ای از علم که به بررسی علت‌ها می‌پردازد.
معنی پاتوژنز (Pathogenesis)
پاتوژنز از ترکیب patho و genesis ساخته شده است. patho که به رنج و بیماری برمی‌گردد و genesis به ایجاد و تولید.
پاتوژنز فرآیندی است که در آن یک عامل بیماری‌زا یا پاتوژن (تولید‌کننده‌ی بیماری) منجر به ایجاد بیماری می‌شود.
امیدواریم عبارت عامل بیماری‌زا ذهن‌تان را صرفاً به سمت باکتری و ویروس و قارچ و … نبرد. سلول سرطانی نیز یک عامل بیماری‌زا است و در آن‌جا cancer pathogenesis را بررسی می‌کنیم. التهاب کنترل‌نشده نیز یک عامل بیماری‌زا است و در برخی از بیماری‌های خودایمنی مثل لوپوس این مسئله بسیار برجسته است.
معنی پاتوفیزیولوژی (Pathophysiology)
پاتوفیزیولوژی (pathophysiology) یا فیزیوپاتولوژی (physiopathology) نیز ریشه یونانی دارد و از سه بخش تشکیل شده است:
بخش اول physio از ریشه phusis به معنی طبیعت آمده است، از این رو physiology به معنی علم بررسی طبیعت و حالت طبیعی وقایع و موجودات است.
بخش دوم patho به معنی رنج و بیماری است. Pathology که در فارسی آسیب شناسی ترجمه می‌شود، علم بررسی بیماری‌هاست.
در نتیجه پاتوفیزیولوژی به معنی شاخه‌ای از علم است که ارتباط بین شرایط طبیعی یک سیستم و حالت غیر طبیعی و آسیب دیده آن (بیماری) را بررسی می‌کند. به بیان دیگر، پاتوفیزیولوژی، پاسخ‌های بدن (پاسخ‌های فیزیولوژیک) به یک عامل بیماری‌زا را می‌گوید.
تفاوت اتیولوژی، فیزیوپاتولوژی و پاتوژنز چیست؟
می‌توان گفت اتیولوژی به علت اولیه و اصلی بیماری (cause) می‌پردازد و پاتوژنز می‌گوید که آن علت اولیه چه مسیری را در بدن طی می‌کند. در حالی که فیزیوپاتولوژی به سراغ تغییراتی می‌رود که در نتیجه آن علت، در بدن موجود زنده اتفاق افتاده و نتیجه و اثرات این تغییرات (effect) را بررسی می‌کند.
به عبارتی اتیولوژی به سراغ ریشه و فیزیوپاتولوژی به سراغ فرآیند و نتیجه بیماری می‌رود. پل ارتباطی بین اتیولوژی و فیزیوپاتولوژی، پاتوژنز است.
در هنگام صحبت از پاتوژنز، محور بحث آن عامل بیماری‌زا است و در هنگام صحبت از پاتوفیزیولوژی، محور بحث، بدن. در پاتوژنز از نحوه‌ی بیماری‌زایی می‌گوییم و در پاتوفیزیولوژی از پاسخ بدن به این عامل.
برای مثال اتیولوژی سرماخوردگی، ویروسی است که منجر به آن می‌شود (مثلاً آدنوویروس‌ها، راینوویروس‌ها و …). پاتوژنز و پاتوفیزیولوژی آن به این صورت است که این ویروس در سیستم تنفسی فوقانی فرد مستقر و تکثیر می‌شود (پاتوژنز). در نتیجه واکنش‌های التهابی آغاز شده و منجر به شکل گرفتن علایمی مثل سرفه و آبریزش بینی می‌شود (پاتوفیزیولوژی).
تشخیص و تفکیک این موارد در زمان مطالعه و یادداشت‌برداری از بیماری‌ها باعث شده که نقشه ذهنی ما از بیماری‌ها منظم‌تر باشد و در زمان مورد نیاز راحت‌تر و سریع‌تر بتوانیم تکه اطلاعات مورد نیاز خود را بیابیم.
تمرین درس
برای یک بیماری به دلخواه (می‌تواند یک سرماخوردگی ساده باشد یا دیابت و..) اتیولوژی و فیزیوپاتولوژی بیماری‌زایی آن را مشخص کنید.
این تمرین با وجود ساده بودن باعث درک بهتر تفاوت این دو مفهوم می‌شود و پیشنهاد می‌کنیم آن را انجام دهید.
در داخل کتاب‌ها وقتی پاراگرافی با عنوان پاتوفیزیولوژی یک بیماری آورده میشه، علاوه‌بر اینکه پاسخ بدن در اون شرایط رو بیان می‌کنه، به سیر بیماری‌زایی اون عامل و فرایندهایی که از طریقش باعث بیماری شده هم توضیح میده. در واقع این طور به نظر می‌رسه که در پاتوفیزیولوژی، پاتوژنز یک بیماری هم بیان میشه. همون طور که در مثال خودتون برای پاتوفیزیولوژی سرماخوردگی بیان کردید که ویروس در مجاری تنفسی فوقانی مستقر و سپس تکثیر میشه(بخشی از پاتوژنز بیماری)
؟